El Club de Poetas Insomnes

Entrevista a Ánxela Gracián, gañadora d0 10º Premio Meiga Moira de Literatura Infantil e Xuvenil 2022

"(...) o universo mítico-lendario formoume na miña primeira infancia. As mulleres da miña casa eran grandes contadoras orais, quizais coma os griots na cultura africana ou os tussitala dos que fala Stevenson en Samoa"

A escritora visitounos para falar do seu libro Donas de nós

Hai días no calendario que son imprescindibles marcar como indelebles. O pasado venres tivemos o privilexio de contar coa escritora Ánxela Gracián no centro. O alumnado do club de lectura e un grupo de terceiro de ESO comentou coa autora o seu libro Donas de nós. A miúdo profesores e profesoras lidamos co método para avaliar as lecturas impostas ou suxeridas ao alumnado. Ás veces perdémonos no uso de instrumentos varios: probas escritas e/ou orais, cuestionarios, traballos, rúbricas... Unha forma infalible de medir o impacto dunha obra é observar as preguntas que lles suscita a lectura. Sen dúbida o libro calou con forza neste grupo de estudantes que formulou non só unha inxente cantidade de cuestións, senón que puxeron sobre a mesa aspectos sutís que evidenciaban unha interpretación crítica e profunda. Se engadimos á predisposición do alumnado, a capacidade comunicativa e a sensibilidade de Ánxela Gracián o resultado do encontro non podía máis que formar parte xa da nosa historia.

Sabendo do apego de Ánxela Gracián polos bosques galegos que agochan marabillosas árbores, fixémoslle unha homenaxe descubríndolle o horóscopo celta. Os druídas afirmaban que nacemos baixo a protección dunha árbore que define o noso carácter. Cada un de nós levaba unha etiqueta coa súa árbore protectora e entregámoslle á nosa invitada a que lle correspondía: o salgueiro. Confesou, emocionada e sorprendida, que era a súa árbore favorita e sempre sentira conexión con ela. En fin, nada é casual.

Sentimos o compromiso con outros lectores de compartir a experiencia. Por esa razón, decidimos deixar por escrito as respostas a algunhas das preguntas formuladas na reunión. Tras o encontro, os poetas insomnes gravaron o Tic tac con Ánxela Gracián: 10 preguntas que o din todo...

Encontro no IES Ánxel Fole. ÁNXELA GRACIÁN

Por que o pseudónimo artístico Ánxela Gracián?

Porque nacín nunha aldea chamada Gracián, do concello de Castroverde e, cando asinei o contrato de edición do meu primeiro libro Cos petos cheos de cinza, pensei que Gracián era moi acaído literariamente como pseudónimo, quizais porque xa é un apelido moi literario de por si, non o sei. O certo, ademais, é que todo o meu mundo está vinculado a ese lugar onde nacín, así que incorporalo ao meu nome era tamén unha forma de poñelo no mapa e homenaxealo.

Coa obra teatral Donas de nós conseguiches alzarte como finalista no Premio Follas Novas do Libro Galego e acadaches o Premio Meiga Moira 2022, que supón para ti este recoñecemento?

Os recoñecementos son como lambetadas aos nenos, gústanche e déixanche un sabor moi doce na boca. Son necesarios porque animan moito a seguir e indicativos de que esa obra saíu ben. Que a túa peza lle guste a un xurado experto e pase logo os filtros de moitos mediadores implicados nas peneiras, que son varios os sectores -o público, os libreiros, os editores, as bibliotecas, os críticos- os que deciden outorgar os premios Follas Novas, lévate a pensar que vas polo camiño correcto, pero hai que saber gañar e non perderse para darlle a importancia que ten, ánimos e a seguir traballando. Penso que tamén hai que saber perder, sobre todo, non desilusionarse e abandonar.

Esta obra ten como marco o Camiño de Santiago. Nas túas obras emerxe de forma continua o carácter mítico-lendario de Galicia e o mundo rural, por que esa constante?

O Camiño porque, como falei desa tradición manuscrita galego-portuguesa, cuxa modernidade veu de Francia a través do Camiño de Santiago, parecíame necesario introducilo. Ese Camiño Cultural que atravesa bosques. Ademais, sábese que a poesía ía e viña polo Camiño e os poetas (as mulleres desapareceron dos códices e ninguén protestou) ían dunha corte a outra a través do Camiño. De Provenza a Santiago de Compostela, esa era a idea.

Por outra parte, o universo mítico-lendario formoume na miña primeira infancia. As mulleres da miña casa eran grandes contadoras orais, quizais coma os griots na cultura africana ou os tussitala dos que fala Stevenson en Samoa, ou coma Fría Hortensia de Amor de Artur de Méndez Ferrín. Contaban sempre e amaban a palabra en por si, así que eu alimenteime diso de nena. Aparece no conto de A ogra Pinta. E penso que quizais tamén por ese contacto coa palabra primixenia que nos chega dende a noite dos tempos nunca me foi allea a escritura e a lectura cando me alfabeticei. Realmente as matemáticas dábanseme moi mal. Era unha tortura todos aqueles números baleiros, en cambio a palabra resultábame fascinante e aprendía sen esforzo os poemas de memoria. A transición estaba servida, da palabra oral á escrita foi un paso, penso que quizais porque na miña infancia, aínda que non houbo case libros, -na casa había moi poucos a verdade e as bibliotecas escolares eran un par de andeis ou como moito un moble de libros para adultos- estaba sempre presente a palabra en homenaxe.

O mundo rural como bosque e natureza que nos invade estivo sempre en min porque foron as primeiras imaxes que chegaron á miña retina e durante un tempo longo as únicas. Castroverde é bosque, fraga centenaria. A ver se dura.

Nesta obra de "antifadas" a protagonista é unha xograresa, Mendiña, por que escolliches este personaxe para denunciar os estereotipos sexistas? É casualidade o seu nome ou hai algunha relación co trobador medieval Mendiño?

Si que a hai, é unha homenaxe buscada totalmente. A poesía galega 2.0 nace en San Simón con ese misterioso trobador Mendiño do que se conserva unha única cantiga, que os estudosos recúan moito no tempo e falan desa influencia da tradición oral de poesía posta en boca de muller que existía en toda a Península Ibérica, que non se conserva en castelán por exemplo, a pesar de que Menéndez Pidal defendeu a súa existencia pero si noutras áreas, cancións como as das carxas mozárabes. Escóitelle dicir á investigadora Camiño Noia que ela sabía que Mendiño fora muller, que era como unha intuición que tiña. A afirmación fíxoa nun Congreso de expertos “O mar das Cantigas”. Era moi provocadora porque a estaban escoitando persoas como GiuseppeTavanni, Mercedes Brea, Luciana Stegagno Picchio etc. Soaba a brincadeira pero eu quedei con iso e penso que tivo que haber mulleres poetas na época medieval, a pesar de que os códices non dean conta delas. As imaxes que se conservan reflíctenas bailando e cantando, así que tiveron tamén que estar compoñendo Mendiña é sen dúbida unha desas mulleres que dalgún xeito foron ninguneadas pola historia.

Aparecen dous personaxes da mitoloxía celta, Merlín e Morgana, que resolven, finalmente, o conflito, que representan nesa denuncia feminista?

Si, voluntariamente. Merlín encarna o mito do amor romántico no que cre e namórase por iso de Mendiña ao primeiro instante, sen reflexionar, só con vela, xa soña con amala e faino así porque é moi fermosa. O Príncipe Azul tamén vai enfermo de amor, por iso se despraza nunha ambulancia no canto dunha carroza. Morgana, en cambio, nesta obra representa a sororidade, a amizade e a axuda entre mulleres, ao contrario que na materia de Bretaña, onde é a bruxa porque ten poderes, pero tamén porque ten coñecementos. Quixen darlle unha volta ao personaxe da bruxa que ela representa e baleirala dese machismo con que a dotou a tradición artúrica. Iso veu porque hai un par de anos traducín un libro fantástico da ensaísta feminista francesa Mona Cholet chamado Bruxas. Foi unha encarga que me fixo a editorial Hércules de Ediciones para esa colección Púrpura que é tan fantástica. Recoméndoo porque aprendes moito a entender quen foron realmente as bruxas da historia, por que eran acusadas de pactar co diaño, a quen molestaban e que clase de mulleres eran acusadas e como? Eran cualificadas de bruxas, en primeiro lugar, as mulleres vellas porque acumulaban sabedoría, tamén as mulleres solteiras porque non seguían o indicado polo sistema e desafiábano e acumulaban liberdade e, por último, as mulleres sabias porque o seu coñecemento non as convertía en sometibles. Nese punto para min está a fada Morgana desta historia. Necesitouse estigmatizala fronte a outros modelos de muller, como Penélope, que encarna a muller esposa, resignada e capaz de pasar a vida esperando polo home. En cambio, Morgana é a malvada, por sabia e por ingobernable.

No prólogo aludes ás protagonistas femininas dos contos que che causaban animadversión, había algunha muller nos contos tradicionais pola que sentises admiración?

As malas, as madrastas, as bruxas que enganaban os outros personaxes para conseguir os seus fins están tan estereotipadas e representan tanto ese manequeísmo de bos e malos sen matices dos contos de fadas que, por suposto, non podemos salvalas e incluílas nesa admiración, aínda que hai moito desa actitude de buscar e resolver por si mesmas que é moito máis atractivo que a pasividade resignada das boas, que viven deixando que todo suceda de por si sen intervir en nada. Por iso creo que as personaxes malas están marcadas por maldades máis realistas, o amor, a traizón, o poder, a ambición, o medo, a loucura, a crueldade, sempre todo en desmesura e sen control, nin ética, pero aínda así, resultan máis verosímiles.

O final da obra, xa o tiñas pensado antes de empezar o libro ou foi xurdindo a medida que escribías?

Foi xurdindo. Hai varias versións e custoume tomar unha decisión. Finalmente, eses dous personaxes de Merlín e Morgana como omniscientes poderosos capaces de gobernar os destinos dos humanos da peza foi o que máis me convenceu. Lémbrame o mundo céltico ou o grego no que os deuses e os magos gobernan o mundo humano, como se houbese dous planos, o dos deuses e deusas e o dos homes e mulleres e os designios dos segundos estivesen nas mans dos primeiros. Xustificaba ademais esa personaxe de Morgana con esa capacidade con que a describe a tradición artúrica de mudar a través da maxia os obxectos e as persoas de lugar e facer valer a súa vontade a través do sortilexio e dos espellos.

A túa obra pon patas arriba os roles e estereotipos sexistas dos contos tradicionais e das películas de Disney coas que nos criamos. Hoxe a industria cinematográfica parece revisar estas cuestións, no entanto choca o incremento alarmante da violencia machista e a "obxectualización" das adolescentes, que pensas ao respecto?

É obvio que a produtora de animación máis famosa da historia e con maior poder económico produciu e segue producindo ensinanzas machistas, mudando moitas veces as intencións dos contos tradicionais escritos por Andersen, nos que non había para nada esa intención. Disney edulcóraos e adáptaos aos seus valores. A mensaxe sempre é a mesma: “Se es suficientemente guapa e caladiña o mellor dos homes deste mundo fixarase en ti e quererate á súa beira, así que vai aprendo a lección: cala e traballa a túa beleza exterior”. Nas versións de Branca de neve de Disney os ananos aceptan que a muller conviva con eles, a pesar de que “como todas as mulleres é veleno” porque lles fai as tarefas domésticas e ela é feliz con ese destino que nin cuestiona. Lava, cociña, varre, pasa a ferro día tras día para eles e canta mentres o fai. Igual que A ratiña presumida. Eses son os seus roles na súa casa e acéptanos de bo grao porque como son perfectas amas de casa lles agarda un matrimonio incrible. Esa é a mensaxe subliminal. Sen dúbida, responden a unha estrutura ben patriarcal. Branca de neve sabe e así o di: “Un día encantador un príncipe virá e eu irei feliz aos seus brazos. Entón cumprirase o meu soño.” Imaxinamos que co príncipe tamén levará esa vida sen sentirse frustrada por iso. O enfrontamento entre as mulleres por conquistar un príncipe é deplorable. Pelexan e pelexan e a obra non critica esa actitude senón que a potencia. Triunfa a que máis se somete, a que é capaz de esperar a que todo suceda. A mensaxe é que ser guapa xera envexas entre outras mulleres, que che fan bulling constantemente, pero espera e resígnate porque todo ese sufrimento te levará aos brazos dun home perfecto que te protexerá para sempre”. A Sereíña aínda é peor. Ariel renuncia a todo, mesmo á voz, que é o seu maior don, co que implica ademais: estar calada sempre e para sempre, por estar ao lado dun príncipe, esa renuncia é estarrecedora como mensaxe moral. “Non importa teres que mudar o teu físico, cambiar a túa vida totalmente, resignarte a non te expresar con tal de teres á túa beira a un home”. Esa é a mensaxe tácita. E logo en todas elas, os personaxes masculinos teñen moito máis peso e tamén moito máis diálogo. Na Sereíña inventan un cangrexo e mais outra personaxe masculina, coido que eran unha lura, que falan con Ariel indicándolle o que debe facer. En todas elas son eles os que teñen maior protagonismo e ademais os que realmente pensan. Máis mensaxe machista ca esa non hai.

Sorprendeunos a opción do xénero teatral tendo en conta que prolifera máis a novela para o público adolescente. Hai pouca oferta pese a constituír unha boa opción para incentivar a lectura e a dramatización nas aulas, por que te decantaches polo teatro?

Porque me parecía que no teatro a mensaxe chega máis directamente e eu quería ver escenificada esa escena final, que foi onde comezou todo, con esa princesa dicindo que non á proposición de casar do príncipe, dicíndolle non unha e outra vez porque antes de dicir si necesita saber como vai ser a súa vida e se lle compensa, se vai ser feliz nese matrimonio que se lle propón, poñendo así en dúbida eses finais de “foron felices e comeron perdices” de todos os contos de fadas.

Entre nós, podes adiantarnos algún proxecto en mente?

Sempre hai algo. Eu creo que escribir é como a sementeira dunha horta, nós en Castroverde facemos pebideiros onde botamos moitas sementes -pebidas- na terra, que son as ideas que che bolen na cabeza, e logo unhas trasplantámolas e poñémolas en terra fértil unha por unha, despois, unhas han prender e medrar e outras non -quedan só en ideas soñadas algunha vez- e logo diso, desas que prenderon só unhas poucas medran e dan froitos, os libros que se editan e chegan ao lectorado, que é quen ten a última palabra. En realidade, nos pebideiros de cada vinte sementes que se botan na terra, medran dúas ou tres e só bota froito unha, máis ou menos, por usar unha imaxe do mundo agrario no que me criei de nena.